De belevingswereld van mensen met dementie

19-10-2022

Onlangs volgden de adviseurs van ons Interactief Snoezelen-team een inspirerende workshop over dementie, gegeven door ergotherapeut en dementiedeskundige Annemarie Bolder. Annemarie werkt al jaren met cliënten met dementie en adviseert familie en zorgprofessionals over hoe zij het beste met de problematiek van deze mensen om kunnen gaan.

rdgKompagne en dementie

Wij krijgen steeds vaker vragen vanuit de ouderenzorg over de manier waarop onze interactieve materialen inzetbaar zijn voor mensen met dementie. Denk hierbij aan onze interactieve projectiesystemen (omiVista) en snoezelruimtes (SHX). Wij hebben daar natuurlijk ideeën over, maar tegelijk weten we dat dit een complexe doelgroep is, die relatief nieuw voor ons is. Omdat rdgKompagne altijd inhoudelijk wil adviseren vanuit een therapeutisch perspectief, vonden we het tijd voor een training. Ons doel was meer inzicht te verwerven in de problematiek waarmee mensen met dementie te maken krijgen, maar ook in de behoeften van zorgprofessionals, om zodoende een beter beeld te krijgen van de rol die onze materialen kunnen spelen.

In een zeer interactieve workshop hebben we veel nieuwe inzichten opgedaan, die we graag met u delen!

Hiaten in het geheugen

Na een korte introductie toonde Annemarie ons een plaatje waarin het geheugen werd afgebeeld als een aantal elkaar omvattende ringen: in de binnenste ring bevindt zich het ik met de herinneringen uit de kindertijd, daaromheen de familie (partner, kinderen, kleinkinderen) en in de buitenste ringen de meest recente herinneringen uit het heden. Zij legde uit dat bij dementie vooral hiaten optreden in de buitenste ringen, terwijl de binnenste ringen relatief lang intact blijven. Personen uit het dagelijks contact, ook de verpleging, bevinden zich in de buitenste ringen. Mensen met dementie herinneren zich uiteindelijk alleen nog dingen uit de binnenste ringen. En soms zijn de geheugenringen zo beschadigd dat ze zichzelf niet meer in de spiegel herkennen omdat ze alleen nog herinneringen aan zichzelf hebben als jonger persoon.

Annemarie legde vervolgens uit dat het brein probeert de door dementie veroorzaakte hiaten in de ringen op te vullen. Als mensen hierin gecorrigeerd worden, bijvoorbeeld door ze te wijzen op het feit dat hun echtgenoot al overleden is, levert dit vaak verdriet en strijd op. Het is daarom beter om niet direct te corrigeren, maar wel in de verleden tijd te spreken over personen die al overleden zijn en hierbij in te spelen op de beleving. Zeg dus niet “maar uw man is al lang overleden”, maar bijvoorbeeld “wat was uw man een knappe verschijning”. Hoe meer informatie over iemands verleden hierbij beschikbaar is, hoe beter je kan aansluiten bij de belevingswereld van de persoon. Het is dan ook heel prettig als familieleden hiervoor informatie aanleveren. Herinneringen aan de levensfase tussen het 15e en 25e levensjaar blijven het langst intact.

Sluit aan bij de beleving

Aan het begin van de workshop had Annemarie ons laten ervaren hoe fijn het is om aan de hand van beelden herinneringen op te halen aan je jeugd en kindertijd. Ze toonde een aantal zeer bekende voorwerpen, zoals blauw-gele rollerskates en ander speelgoed, en we kletsten gezellig over de herinneringen die dit bij ons naar boven bracht. Ieder van ons had er zijn eigen beleving bij, er werd van niemand gezegd dat herinneringen niet klopten. Dit bleek een van de belangrijkste lessen uit de workshop te worden: door aan te sluiten bij de belevingswereld van de ander laat je die ander in zijn waarde en geef je een positief gevoel mee. Er bestaat hierbij geen goed of fout. Het navragen van feiten bij mensen met dementie kun je daarom ook beter vermijden. De kans is groot dat ze zich deze feiten helemaal niet of niet goed herinneren en het vragen ernaar levert stress en frustratie op. Ook dit liet Annemarie ons ervaren door enkele vragen te stellen waar we geen van allen het antwoord op wisten. Er ontstond direct discussie en onrust waarbij we het ongemakkelijke gevoel kregen dat we toch minstens een paar antwoorden hadden moeten weten.

Het stellen van wie-wat-waar-wanneer-vragen levert bij mensen met dementie veel stress op omdat ze zich de details van de antwoorden vaak niet meer herinneren. Annemarie adviseert daarom gespreksstof aan te bieden, in plaats van vragen te stellen. Bijvoorbeeld door samen een foto te bekijken en te zeggen “Goh, wat een leuke foto”, en af te wachten welke reactie er komt, in plaats van naar details of feiten te vragen. Bedenk hierbij dat het niet gaat om de waarheid, maar simpelweg om het op gang brengen van contact en een gesprek. Je kunt hiervoor ook jezélf een vraag stellen zoals “Ik ben benieuwd wie dat zijn…” of ”Ik vraag me af…” Een andere tip is om zelf te benoemen wat je ziet op materialen zoals foto’s en tijdschriften. Ook hierbij gaf Annemarie aan dat je met materialen het beste kunt aansluiten bij de levensfase tussen het 15e en 25e levensjaar.

De rol van de zintuigen

In relatie tot onze producten bespraken we ook het aanspreken van de zintuigen en hoe je gebruik kunt maken van zien, horen, proeven, ruiken, voelen en de invloed van beweging.

Annemarie benadrukte vooral de positieve invloed van muziek en ritme, ook weer aansluitend bij de hierboven genoemde levensfase. Muziek zet aan tot bewegen en het is goed voor de cognitieve en fysieke fitheid. Bovendien werkt het luisteren naar ritmes kalmerend en mensen ervaren hierdoor minder pijn. Bij producten als de omiVista en het SHX-systeem wordt bij de standaardactiviteiten volop muziek en geluid toegepast, maar ook het gebruik van eigen muziek is heel goed mogelijk. In beide producten zijn activiteiten opgenomen met afbeeldingen uit het verleden. Mocht dit niet passen bij de juiste levensfase van de gebruikers kan je ook makkelijk eigen afbeeldingen toevoegen. Een product dat in dit licht ook geschikt kan zijn, is Cosmo, dat met klanken, licht en ritme op een positieve manier een beroep doet op verschillende zintuigen.

Het ‘klepje’ van dr. Anneke van der Plaats

Tijdens de workshop bespraken we ook de theorie van het ‘klepje’ van dr. Anneke van der Plaats, sociaal geriater en pionier op het gebied van dementiezorg. Zij heeft beschreven dat het brein bestaat uit een denkend bovenbrein en een emotioneel onderbrein. In de afbeelding is te zien welke eigenschappen en vaardigheden zich in het bovenbrein en welke zich in het onderbrein bevinden.

Vanaf het 4e levensjaar komt het bovenbrein steeds meer tot ontwikkeling. Er is een open verbinding tussen het boven- en onderbrein, voorgesteld als een klepje. Bij stress kan het klepje dichtslaan, met weerstand als gevolg. Als het klepje dichtslaat kun je emoties moeilijker beheersen, je functioneert minder op je bovenbrein en vervalt in het onderbrein. Bij dementie is het klepje beschadigd maar het is wel mogelijk voorwaarden te scheppen om het zoveel mogelijk open te houden.

Om mensen met dementie goed te ondersteunen en onrust te voorkomen is het belangrijk zowel over- als onderprikkeling te voorkomen. Er worden zo’n 11 tot 13 miljoen prikkels per seconde naar je hersenen verstuurd. Dat filtert je brein zelf terug tot ongeveer 4000 prikkels. Bij mensen met dementie werkt dit filter niet meer goed en ook de verwerking van prikkels gaat trager. Een drukke omgeving of activiteit kan daardoor al snel teveel worden, waardoor het klepje dichtslaat. Maar de hersenen hebben wel prikkels nodig. Het is de kunst om voor mensen de juiste hoeveelheid te vinden én om ze daarin mee te krijgen.

Hoe meer verbinding tussen het onder- en bovenbrein, hoe meer je kan bereiken. Routine is hierbij heel prettig, dat maakt de wereld voorspelbaar. Ook het creëren van een duidelijke context kan helpen om mensen in de juiste beleving te krijgen. Wil je bijvoorbeeld iemand overhalen om buiten te wandelen, trek dan zelf je jas aan en praat over hoe fijn het is om een luchtje te scheppen. Door het voordoen van een dergelijke handeling benut je bovendien de kracht van het spiegelen: vanuit het onderbrein hebben mensen de neiging een handeling na te doen, te spiegelen. Annemarie adviseert te zorgen voor een gevoel van veiligheid, maar ook te voorkomen dat je vervalt in het ondervragen van de persoon. Zorg dat de ander je begrijpt. Bewegen en stimuleren zonder stress zijn heel goed. Mensen gaan beter functioneren door het herhalen van bewegingen. Hiervoor kun je de onderbreinfuncties benutten: spontaan impulsief gedrag, ordenen en sorteren, spiegelen.

Van theorie naar praktijk

Na afloop van de workshop konden we concluderen dat een aantal van onze producten uitstekend inzetbaar is voor mensen met dementie. De adviezen van Annemarie nemen we mee als leidraad bij het gebruik.

We krijgen soms vragen over welke spelelementen en uitdagingen onze systemen bieden, want begeleiders willen natuurlijk niet dat mensen snel op de activiteiten uitgekeken raken. Onze materialen zijn vooral gericht op uitlokking en minder op spel. De workshop heeft ons vermoeden bevestigd dat spelelementen voor mensen met (gevorderde) dementie helemaal niet zo wenselijk zijn. Routine en herhaling bieden veiligheid, terwijl activiteiten waarbij teveel een beroep gedaan wordt op het geheugen, of waarbij acties goed of fout zijn, stress en onrust kunnen opleveren. Activiteiten zouden juist gericht moeten zijn op het ondersteunen van de belevingswereld en het voorkómen van stress en onrust.

Zowel in de omiVista als in ons SHX-systeem kan je eigen foto’s, video’s en muziek gebruiken. Hierbij kan je dus makkelijk kiezen voor materialen die aansluiten bij de juiste levensfase van de gebruikers, ergens tussen het 15e en 25e levensjaar. Annemarie gaf daarbij aan dat dat zeker niet altijd zeer persoonlijke materialen hoeven te zijn, als het gebruikte materiaal maar aansluit bij de belevingswereld en de herinneringen die het langst intact blijven. Algemene maatschappelijke sfeerbeelden en muziek uit een bepaalde periode zijn dus ook prima. Beide producten bieden daarbij vooral mooie mogelijkheden om mensen te activeren, in beweging te brengen en aanknopingspunten te vinden voor contact en een gesprekje.

Soms kan het nodig zijn de hoeveelheid prikkels die een product geeft goed te reguleren, bijvoorbeeld door alleen beeld te gebruiken en geen muziek of geluid. Ook het gebruik van minder drukke afbeeldingen kan overprikkeling voorkomen. Aansprekende muziek met een voorspelbaar ritme kan mensen daarentegen in beweging brengen of een beroep doen op de basale functies van het onderbrein.

Met concrete materialen die aansluiten bij de activiteit, zorg je voor een duidelijke context. Zo kun je bij de omiVista foto’s inkleuren met een kwast, of bladeren wegvegen met een bezem. Op deze manier sluit je dicht aan bij de belevingswereld én roep je een natuurlijke beweging op, waarmee je weer inspeelt op het onderbrein.

Ook een product als Cosmo, dat met licht, geluid, ritme en muziek een beroep doet op verschillende zintuigen, zullen we zeker voortaan meenemen in onze adviezen.

Wat veel indruk op ons heeft gemaakt, is het grote effect dat een goed ingezette activiteit kan hebben. Eén fijne ervaring blijkt de hele dag door te werken: mensen zijn rustiger en slapen zelfs beter. We zijn er trots op dat onze systemen zo goed kunnen aansluiten bij een groep die zo moeilijk te bereiken is.

Ook inspiratie opdoen?

Wilt u ook op een aansprekende, interactieve manier met uw team ervaren hoe u het beste kunt aansluiten bij de belevingswereld van mensen met dementie? Kijk dan op dekrachtvanherinneringen.com voor meer informatie over Annemarie Bolder en de diverse cursussen en workshops die zij geeft voor instellingen en mantelzorgers.

Annemarie heeft enkele jaren geleden een app gemaakt met daarin een schat aan beeld- en geluidsmateriaal voor dementerende ouderen. Ook staan hierin tips over reminiscentie (het bewust ophalen van herinneringen) en muziek, en achtergrondinformatie over dementie en sensorische stimuli. Alle materialen zijn geordend op thema en er is een toelichting beschikbaar over het gebruik van het materiaal. De app heet ‘Dementie en herinneringen’ en is gratis te downloaden via de App Store en Google Play.

Tot slot geven we u nog een mooie quote mee van de Dementievereniging die deze workshop goed samenvat: ‘Durf de veranderende mens met dementie te volgen, in plaats van te corrigeren.’